Çiftçinin korkulu rüyası kokarcaya SAÜ’lü profesörlerden büyük darbe

Avrupa’nın tamamına yayıldıktan sonra ilk olarak 2017’de Artvin ile İstanbul’da görülen ve çiftçilerin korkulu rüyası olan kahverengi kokarca böceği için dünyada Amerika ve Kosta Rika’da geliştirilen feromonların üçüncüsü Sakarya Üniversitesi’ndeki profesörler tarafından geliştirildi. Böceklerin kokularını laboratuvarda sentezleyerek cezbedici ve toplanma feromonları olarak geliştiren profesörler, bu ürünle istilacı böceklere büyük bir darbe vurmayı hedefliyor.
Ana vatanı Çin, Japonya, Tayvan olan istilacı kahverengi kokarca böceği Amerika, daha sonrasında Avrupa’nın tamamına yayıldıktan sonra 2017’de ilk olarak Artvin ve İstanbul’da tespit edildi. Türkiye’de 17 ilde görülen bu canlı, saldığı kokuyla etrafına türünü çağırarak çoğalabiliyor. Kahverengi kokarca böceği, fındık başta olmak üzere yüzlerce bitki türüne büyük zarar verirken, önemli ölçüde verim ve kalite kayıplarına sebep oluyor. Kokarca sebebiyle 2024 yılında rekoltede yüzde 30-35 oranında düşüş yaşanırken, küflü ve çürük fındık oranlarında yüzde 40’a varan bir artış görüldü. Bu durum, birçok üreticinin fındığını satamamasına da sebep oldu. Üreticilerin kabusu haline gelen kahverengi kokarca böceğinin 2025 yılında vereceği zararın yüzde 50 ila yüzde 75 arasında olabileceği öngörülüyor.

Amerika ve Kosta Rika’dan sonra dünyada üçüncü kez Türkiye’de geliştirildi
Kahverengi kokarca böceğinin tehdidine karşı etkili bir mücadele yürütmek için Sakarya Üniversitesi (SAÜ) bünyesinde uzun süredir devam eden araştırmalar başarıyla tamamlandı. Amerika ve Kosta Rika’dan sonra dünyada üçüncü olarak geliştirilen bu çalışma, uzmanların "tarım pandemisi" olarak nitelendirdiği kahverengi kokarca istilasına karşı önemli bir adım olarak dikkat çekiyor. Bugüne kadar yalnızca yurt dışından ithal edilen ’Feromon Tuzak’ sistemi ilk kez Türkiye’de üretildi ve tarımsal mücadelede yerli çözümler geliştirilmeye başlandı. Projeye öncülük eden akademisyenlerden Prof. Dr. Mustafa Zengin, 2016 yılından bu yana yerli feromon üretimi üzerine çalışmalar yürüttüklerini ve kahverengi kokarcaya yönelik özel üretim sürecine 2018 yılında Sakarya Üniversitesi Teknokent’teki laboratuvarlarda başladıklarını belirtti. Ürünlerin saha denemeleri, 2021 yılında Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü iş birliğiyle, Türkiye’de böceğin ilk görüldüğü yer olan Artvin’in Borçka ilçesine bağlı Muratlı köyünde gerçekleştirildi. Sakarya Üniversitesi Kimya Bölümü’nden Prof. Dr. Mustafa Arslan ve Prof. Dr. Mustafa Küçükislamoğlu, Tıp Fakültesi’nden ise Prof. Dr. Oğuz Karabay ve Prof. Dr. Mehmet Köroğlu’nun da yer aldığı beş kişilik uzman ekip tarafından geliştirilen ürün için seri üretim sürecine geçildi. SAÜ’lü profesörlerin hedefi ise Nisan ayı itibarıyla yaklaşık 50-60 bin ürünü, çiftçi ve ilgililere teslim etmek.

"Amerika’dan ithal edilen feromona yakın bir netice aldık"
2018 yılından beri kokarcanın önlenmesine yönelik çalışma yürüttüklerini belirten Kimya Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustafa Zengin, "Kahverengi kokarca yani istilacı tür, 2017 yılında ilk kez Türkiye’ye giriş yaptı kuzeyden. Artvin Borçka tarafında gözlemlendi. 2018’de Karadeniz Tarımsal Araştırma Müdürü Dr. Kibar Bey vardı o geldi ve bu böceğin feromonunun bir tek Amerika’da üretildiğini dolayısıyla bölgede çok ciddi bir ihtiyaç olabileceğini söyleyerek bununla ilgili mücadelede destek istediler bizden. Bu feromonu üretmeye başladık. Kahverengi kokarcanın 2 ayrı feromonu vardı üretilip aktif olarak kullanılan. Birisi cezbedici feromon ve diğeri de toplanma feromonu dediğimiz; yani açken hayvanların, burada yiyecek var diye salgıladığı ikinci bir feromondur. O dönem biz birinci feromon tipini ürettik 2019 yılında ilk denemelerimizi gerçekleştirdik. 2’nci denemeleri yaklaşık 60 tane gönderdik, 16 noktada üçerli deneme yapıldı Artvin Borçka’da. Amerika’dan ithal edilen feromona yakın bir netice aldık. Sonuçlardan sonra 2021 gibi teknik şartlar yetersizliği sebebiyle ara verdik, o zaman da ülkemizde böyle bir problem yoktu" dedi.

"Hedefimiz Nisan ayı itibarıyla 60 bin ürünü çiftçimize veya ilgililere teslim etmek"
Sakarya Büyükşehir Belediye Başkanı Yusuf Alemdar ile AK Parti Genel Başkan Yardımcısı Ali İhsan Yavuz’a özel teşekkürlerini sunan Prof. Dr. Zengin, Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü’nün de sürece önemli bir destek sağladığını belirtti. Sakarya Valiliği, Sakarya Tarım İl Müdürlüğü ve Ziraat Odaları ile tüm aşamalarda koordineli bir şekilde çalıştıklarını vurgulayan Zengin, "Bundan bir müddet önce Sakarya Büyükşehir Belediye Başkanı Yusuf Alemdar ile birlikte Ali İhsan Yavuz geldiler ve çalışmamız hakkında bilgi aldılar. Bu çalışmayı sonuna kadar destekleyeceklerini ve ürünleri yerli olarak çıkarmamızı istediler. Biz de o günden beri tekrar başladık çalışmaya. Şu an her iki ürünü de ürettik. Ön denemelerimizi tamamladık. Seri üretim aşamasına kadar getirdik. Hedefimiz Nisan ayı itibarıyla yaklaşık 50-60 bin ürünü, çiftçimize veya ilgililere teslim etmeyi hedefliyoruz" diye konuştu.

"Ürünü, Türkiye’de üretip servise koyabilmek çok önemli"
Ürünün vereceği neticeden bahseden Zengin, "İlk sentezlediğimiz zaman 6 ayımızı almıştı. Bizden talep edildiğinde ikinci aşamaya başladığımızda üç aydan, 1 haftaya kadar indirmeye çalışıyoruz. Yaklaşık 5 profesör arkadaşımızla birlikte gece gündüz çalışarak yaklaşık bine yakın deneme yaptık. Verimi maksimuma çıkartıp, maliyeti aşağıya çekmeye çalışıyoruz. Nisan’dan itibaren ihtiyaç duyulduğu zaman istenildiği kadar üretilebilecek bir sistem kurmaya uğraşıyoruz bir taraftan da. Ürünü, Türkiye’de üretip servise koyabilmek çok önemli. Bir istilacı tür ile mücadele tek bir metot ile sonuca ulaşmaz. Yani sadece trap ile bunun sonucuna ulaşamazsınız. Bunun biyolojik ve fiziksel mücadelesi de olmalı. Sizin buna başka mücadele yöntemlerini de eklemeniz gerekir. Topyekun mücadele olmadan böyle bir felaketten kurtulma şansımız çok yok. Biz sadece destek sağlıyoruz, mücadelelerin ayaklarından birini üretiyoruz" şeklinde konuştu.

"Bu feromon yöntem, toplama ve imha etme üzerine dayalıdır"
Feromon tuzaklarının kullanımını anlatan Sakarya Üniversitesi Kimya Bölümü Organik Kimya Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustafa Arslan ise, "Laboratuvarda kahverengi kokarca böceğinin feromonu geliştirdik. Bu feromon iki tane bileşikten oluşmaktadır. Bir tanesi cezbedici diğer ise toplanma feromonudur. Biz bunları sentezleyerek iki farklı çeşide dönüştürdük. Bunların ikisi aynı anda kullanılması gerekmektedir, aynı anda kullanılmayınca fazla verim alınmıyor. Bunların içeriğini, çok basamaklı olarak sentezledik. Bu ürünler öldürmeye yönelik değil toplama ve daha sonrasında kişi tarafından yok etme metodudur. Bunun hedefi, bütün bir fındıklık bahçesindeki böcekleri belli bir yere toplamaktır. Yaklaşık 5 dönümlük bir alanı etkilediği kaydedildi. Bunun gibi bahçe ve tarlalara birer tane asılması yeterli olacaktır diye umut ediyoruz. Bu tuzakların etrafında böcekler toplanacak ve kişi kimyasal bir ilaçla imha edecek. Bunlar canlı ağaçlara asıldığında böcekler zarar verebilir bu sebeple mümkün olduğunca metal bir levha gibi bir şeylerin üzerine asarak kullanılabilir. Dünyada yapılan bu feromon yöntem, toplama ve imha etme üzerine dayalıdır. Böceklerin kendilerine çekme kokularını biz laboratuvarda sentezledik. Kokarca böcekleri için üretilen samuray arısı bu yöntemle çok farklıdır. Arılar, bu böceklerin larvalarına zarar veriyor bu sentezler ise direkt böcekleri kokuyla cezbederek bir alanda toplanmasını sağlıyor. Bu ikisi bir arada olunca daha da etkili olur diye düşünüyoruz" ifadelerini kullandı.